شبکه آندوپلاسمی یکی از مهم‌ترین اندامک‌های سلول‌های یوکاریوتی است که نقش اساسی در ساخت و حمل‌ونقل مواد دارد. این اندامک مجموعه‌ای از کیسه‌ها، لوله‌ها و کانال‌های غشایی به‌هم‌پیوسته است که در سرتاسر سیتوپلاسم، به‌ویژه اطراف هسته و دستگاه گلژی گسترده شده‌اند. این ساختار گسترده به سلول اجازه می‌دهد تا همزمان در نواحی مختلف فعالیت‌های پیچیده‌ای مانند ساخت پروتئین، سنتز لیپید، و پردازش مواد را انجام دهد. همچنین سطح وسیع غشاهای شبکه آندوپلاسمی امکان تعبیه تعداد زیادی آنزیم، گیرنده و ریبوزوم را فراهم می‌کند.

دو نوع شبکه آندوپلاسمی وجود دارد: زبر (rough) و صاف (smooth). شبکه آندوپلاسمی زبر به دلیل وجود ریبوزوم‌هایی روی سطح خارجی‌اش، به این نام شناخته می‌شود. این ریبوزوم‌ها پروتئین‌هایی را تولید می‌کنند که یا در غشای سلول تعبیه می‌شوند یا از سلول خارج می‌گردند. این پروتئین‌ها شامل آنزیم‌های ترشحی، هورمون‌های پپتیدی، و پروتئین‌های گیرنده‌ای هستند که در سطح غشاهای سلولی یافت می‌شوند. پروتئین‌ها پس از ساخت، وارد فضای داخلی شبکه زبر (lumen) شده و در آنجا تغییراتی مانند تاخوردگی (folding)، اتصال به قندها (گلیکوزیلاسیون اولیه) و بررسی کیفی (quality control) روی آن‌ها انجام می‌شود. سپس این پروتئین‌ها در وزیکول‌هایی بسته‌بندی شده و به دستگاه گلژی منتقل می‌گردند تا پردازش نهایی و دسته‌بندی آن‌ها صورت گیرد.

از سوی دیگر، شبکه آندوپلاسمی صاف فاقد ریبوزوم است و عملکردهای متفاوتی دارد. مهم‌ترین وظایف آن شامل سنتز لیپیدها (چربی‌ها)، فسفولیپیدها، و استروئیدها، ذخیره یون کلسیم (ویژه سلول‌های عضلانی)، و تجزیه سموم و مواد دارویی (ویژه سلول‌های کبدی) است. در عضلات، نوع خاصی از شبکه آندوپلاسمی صاف به نام شبکه سارکوپلاسمی وجود دارد که یون‌های کلسیم را ذخیره می‌کند و نقش کلیدی در انقباض و انبساط ماهیچه دارد. همچنین در سلول‌های بیضه، تخمدان و قشر آدرنال، این اندامک برای تولید هورمون‌هایی مانند تستوسترون، استروژن و کورتیزول اهمیت دارد.

شبکه آندوپلاسمی با دستگاه گلژی، هسته، و سایر اندامک‌ها ارتباط نزدیکی دارد و مانند مسیر حمل‌ونقل درون‌سلولی عمل می‌کند. این مسیر که به آن مسیر ترشحی نیز گفته می‌شود، شامل مراحل متعددی از ساخت، پردازش، بسته‌بندی و انتقال پروتئین‌ها و لیپیدهاست. اگرچه دو نوع زبر و صاف کارکردهای متفاوت دارند، ولی با یکدیگر ارتباط ساختاری و عملکردی دارند. به‌عنوان‌مثال، گاهی یک بخش از شبکه ممکن است حاوی هر دو نوع عملکرد باشد یا به‌تناسب نیازهای متابولیکی سلول، بین دو نوع تبدیل شود.

اختلال در عملکرد شبکه آندوپلاسمی می‌تواند منجر به بروز بیماری‌هایی چون دیابت، سرطان و اختلالات عصبی شود، زیرا این اندامک در تنظیم پروتئین‌ها و سم‌زدایی نقش دارد. یکی از حالت‌های شناخته‌شده، استرس شبکه آندوپلاسمی (ER stress) است که در آن به‌دلیل انباشت پروتئین‌های تا نخورده یا معیوب، پاسخ موسوم به “پاسخ تاخوردگی پروتئین” (unfolded protein response, UPR) فعال می‌شود. اگر این وضعیت ادامه یابد، ممکن است موجب توقف تقسیم سلولی، آپوپتوز یا حتی بروز بیماری‌های مزمن شود. در بیماری‌هایی مانند پارکینسون و آلزایمر نیز اختلال در این سیستم نقش مهمی دارد، چرا که سلول‌های عصبی به شدت به پردازش صحیح پروتئین‌ها وابسته‌اند.

در نهایت، شبکه آندوپلاسمی یکی از حیاتی‌ترین اندامک‌های سلول است که نقش کلیدی در عملکردهای حیاتی مانند تولید پروتئین، ساخت چربی‌ها، متابولیسم داروها، و حفظ محیط سلولی ایفا می‌کند. این اندامک نه‌تنها پایه‌گذار نظم و سازمان‌دهی درون‌سلولی است، بلکه مشارکت مستقیم در پاسخ‌های استرس و بقا یا مرگ سلولی دارد، که اهمیت آن را در سلامت و بیماری دوچندان می‌سازد.

این تصویر ساختار شبکه آندوپلاسمی را نشان می‌دهد که شامل دو نوع زبر (خشن) و صاف (نرم) است. در بخش زبر، ریبوزوم‌ها به سطح خارجی شبکه متصل هستند و در تولید پروتئین‌ها نقش دارند. بخش صاف فاقد ریبوزوم است و در سنتز لیپیدها، ذخیره یون کلسیم و سم‌زدایی سلول مشارکت می‌کند.